Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem

U moet Javascript inschakelen om deze website te bezoeken.

De Gaymanseik en de wortels van het Nederlands Openluchtmuseum

Tussen de grote weide van het museumpark en de kabbelende waterstromen van Kraantje Lek ligt een forse eikenboom treurig op zijn kant. Aan zijn ontwortelde voet staat een jonge eikenboom, van amper 30 centimeter in doorsnede. Een nietsvermoedende bezoeker of medewerker zou aan deze twee bomen voorbijlopen, zonder acht te slaan op de bijzondere symbolische betekenis die zij dragen voor het museum.

De ooit zo machtige boom die nu verslagen over een waterplas ligt is de Gaymanseik. De eik werd waarschijnlijk in de tweede helft van de 18^e eeuw geplant in opdracht van Mr. Arnold Gaymans (1726-1800) op het toenmalige landgoed De Waterberg, ruim een eeuw voordat het Nederlands Openluchtmuseum zich hier zou vestigen. Gaymans was een van de vorige eigenaren van het museumterrein die de heidelanden en het stuifzand heeft ontgonnen, en door de aanleg van bossen, tuinen en vijvers de toenmalige wildernis heeft herschapen tot een paradijselijk park. Ook liet hij de witte boerderij bouwen die nog steeds in het museumpark staat. Na zijn dood ging het landgoed over op zijn neef Arnold Anthony Gaymans (1758-1831). Beide Gaymansen hadden, zoals dat gebruikelijk was binnen deze familie, belangrijke bestuurlijke functies in de stad Arnhem. Het was de folklorist Dirk Jan van der Ven die in 1912 de boom tot ‘Gaymanseik’ omdoopte, toen hij bepleitte dat het Nederlands Openluchtmuseum op de Waterberg gevestigd moest worden. Van der Ven was als promotor van de Nederlandse volkscultuur vanaf het eerste begin betrokken bij de oprichting van het museum.

Toen in 1927 op het museumterrein de kruidentuin werd gesticht, ter promotie van de Nederlandse plantlore, verwees Prof. W.C. de Graaff naar de Gaymanseik. De eik stond volgens De Graaff met zijn imposante omvang en ouderdom in de traditie van het Germaanse bos. Wee degene die deze boom zou krenken; Thor zou hem met zijn strijdhamer verpletteren. Maar juist door natuurgeweld kwam de eik aan zijn einde, toen hij tijdens de storm van 26 februari 1990 omver werd geblazen. Met de dood van deze boom, die zowel letterlijk als figuurlijk de wortels van het museumpark droeg, dreigde een belangrijke verbinding met de geschiedenis van het museumpark te verdwijnen. Het leek dan ook voorbestemd dat nog geen twee weken later, op 8 maart 1990, Jan Vaessen aantrad als nieuwe museumdirecteur. Na het geven van zijn maidenspeech volgde zijn eerste arbeid, namelijk het planten van een nieuwe boom naast de gevallen Gaymanseik: de ‘Jan Vaessen eik’.

Het verhaal van deze twee bomen staat voor mij symbool voor het streven van het Nederlands Openluchtmuseum om het verleden te herdenken, en dit ook in stand te houden wanneer het dreigt te verdwijnen. De Gaymanseik was een levend monument ter gedachtenis aan een van de vormgevers van het museumterrein, net als dat het museumpark ons herinnert aan de gebouwen, voorwerpen en ambachten van vroeger. Na de val van de boom werd hij niet opgeruimd om uit de geschiedenis te verdwijnen, maar mocht hij blijven liggen om hiervan te blijven getuigen. Daarnaast werd zijn nalatenschap voortgezet in de boom van Jan Vaessen, die in zijn 19 jaar als directeur veel voor het museum heeft betekend.

Dat de Gaymanseik van grote betekenis is geweest voor het Nederlands Openluchtmuseum, blijkt ook uit de overvloedige aanwezigheid van de boom in de documentaire collecties van het museum. De boom is door de jaren heen vele malen vastgelegd op negatieven, dia’s, foto’s en film. Op de achtergrond van deze beelden zie je hoe het museumpark achter de Gaymanseik door de jaren heen ontstaat en vorm krijgt.

Wouter Zantinge
Informatiespecialist

Bekijk hieronder het filmpje van het planten van de Jan Vaessen eik in 1990: