Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem

U moet Javascript inschakelen om deze website te bezoeken.

Deftige dressuur voor hooggeëerd publiek

Op oude prenten en foto’s, maar ook in wervelende YouTubefilmpjes, dragen paardendresseurs, leeuwentemmers en spreekstalmeesters nauwsluitende jassen bestikt met goud- en zilverdraad en blinkende knopen. Herkenbare werkkleding voor het circus die doet denken aan gala-uniformen uit het leger, maar ook aan strak gesneden mannenjassen die al rond 1700 in de mode kwamen.

Vrouwelijke dressuurartiesten waren lange tijd in hun avondkleding in de piste te zien. Op den duur waagden zelfs zij zich aan dit soort pakken, versierd met gevlochten banden, gedraaid koord en glimmend lint langs de broekspijpen. Hoe kwamen deze aloude elementen uit de militaire ‘mode’ in de garderobes van circusartiesten terecht?

Dressuurkunst

Het klassieke circus met afwisselende acts is bedacht door de Engelsman Philip Astley. Als cavalerie-officier trainde hij de paarden voor zijn regiment. Rond 1770 begon hij zijn eigen rijschool en trad hij op in kostuums die aan uniformen deden denken. Samen met zijn echtgenote Patty organiseerde Astley voorstellingen waarin paardendressuur, acrobatiek en clowns werden gecombineerd.

Het dressuurechtpaar bracht hiermee ook een ode aan de vermaarde rijkunst van de Huzaren. Deze lichtbewapende ruiters uit Hongarije droegen ook rijkversierde uniformen met de kenmerkende, horizontale sierbanden en koorden.

Tussen 1820 en 1840 bracht onder andere Jean-Baptiste Loisset op de stadsrijscholen van Den Haag en Utrecht de circusdressuur tot grote bloei. Na 1850 lieten de Duitse circussen het Nederlandse publiek kennismaken met de dressuur van leeuwen en tijgers. Acts met of op paarden waren nog steeds geliefd. Menig dressuurartiest trad op in deftig zwart jacquet of rokkostuum, terwijl anderen de vertrouwde militaire ‘snit’ trouw bleven.

Fraaie franje

Deze paarse circusjas met goudkleurige versiering werd in 1961 aan het museum geschonken door een verzamelaar, die veel van zijn spullen direct uit de circuswereld kreeg. Horizontale sierbanden en epauletten of schouderkleppen werden al in de tijd van Astley op uniformen gestikt. Deze statige versiering maakte het postuur van de drager vanzelf breder. Het bundeltje stoffen linten op de schouder dat oorspronkelijk de schuine draagriem met een soldatenwapen op zijn plaats hield, veranderde in fraaie, maar onpraktisch franje van sterk in elkaar gedraaide metaaldraden. Als optreedtenue leken deze ‘verzwaarde’ schouders toch minder ideaal.

Cavalcade

Helaas is niet overgeleverd in welk circus of door wie deze jas is gedragen. Dit soort kostuums waren in maar ook buiten het circus te zien. Vaak liepen circusartiesten in hun kostuum door stad of dorp ter promotie van de komende voorstellingen: de zogenoemde cavalcade. Sommigen zetten daar nog een pet bij op: zo kreeg hun kostuum nog extra cachet.

Slim

Sommige circussen hadden een meereizend kledingatelier waar circuskostuums in de huiskleuren werden gemaakt en gerepareerd. Andere artiesten moesten noodgedwongen zelf met naald en draad hun kostuum onderhouden. Deze circusjas heeft een slimme, onopvallende sluiting van haken en ogen die om en om aan beide voorpanden zijn gezet. Zo konden bij een plotselinge beweging nooit alle haken of ogen in één keer losspringen. Een geraffineerde naaisterstruc die ook binnen de haute couture veel is toegepast.

Handen vol

De schuine zakken blijken puur voor de decoratie te zijn. Had de dompteur of dresseur bij het optreden zijn handen vol aan zijn dieren en had hij daarom geen echte zakken nodig? Aan de slijtagesporen op de jas is het intensieve, maar ook kleurrijke circusleven af te lezen. Ongetwijfeld zal in deze bijzondere werkkleding menig huzarenstukje zijn verricht.

Rosalie Sloof
Conservator Modekleding