Apotheekflesje met anti-choleradruppels
Een bruin potje met een dop erop en wat smurrie op de bodem. Op het etiket is niets meer te lezen. Even voorstellen: dit is het saaiste potje van het Nederlands Openluchtmuseum. Na onderzoek in de archieven blijkt dat er op het etiket ooit ‘Cholera-druppels’ stond.
Symptomen
Cholera wordt veroorzaakt door een bacterie. Je krijgt heftige krampen, diarree en je moet braken. Daardoor droog je uit, je gezicht valt in, je krijgt diepliggende ogen en je huid wordt blauw. Zo’n veertig procent van alle negentiende-eeuwse zieken overlijdt al binnen 24 uur na de eerste symptomen. Ver van mijn bed show? Ja. Waardoor? Door vaccins, schoon drinkwater en hygiëne.
Epidemieën
In de negentiende eeuw worden diverse steden geteisterd door cholera-epidemieën. Amsterdam kent tussen 1832 en 1867 vier grote uitbraken, waarbij er minstens 3400 mensen sterven. Maar ook het platteland wordt niet gespaard. Helemaal aan de andere kant van het land, in Borculo, weert de burgemeester in 1866 iedereen van de jaarmarkt: er zijn net twee van zijn inwoners aan cholera bezweken. In hetzelfde jaar koopt het naastliggende Ruurlo een transportwagentje voor zijn choleraslachtoffers, linnen om ze in te wikkelen en stro om ze op te vervoeren. Dit tegen het uitlekkende lijkvocht. Bovendien bouwt het op de begraafplaats een schijndodenhuisje om te voorkomen dat de slachtoffers in de haast levend worden begraven. In totaal vallen er in Nederland alleen in 1849 al 23.267 doden en in 1866 nog eens 21.000.
Hygiëne
De hygiëne in arme buurten is slecht. Men vermoedt een relatie tussen de ‘kwalijke dampen’ uit de grachten en het vuil overal in de straat, maar waardoor cholera precies veroorzaakt wordt is onbekend. Choleralijders worden geïsoleerd en behandeld met medicijnen, stortbaden, pappen, aderlatingen en bloedzuigers. In Leiden zijn er in dezelfde periode drie epidemieën en uit die plaats komt ons potje: van apotheek Cornelis Christiaanse. Wat kan deze Christiaanse erin hebben gedaan? Traditioneel zitten er in choleradruppels de volgende bestanddelen:
Vlugzout met ammoniumcarbonaat. Door het sterk prikkelende ammoniakgas kan een bewusteloze bijgebracht worden.
Pepermunt om de vieze geur van het ammoniakgas te verdoezelen.
Kamfer om pijn te verminderen.
Laudanum, een tinctuur van opium, sterk verdovend en maar ook zeer verslavend.
Geen echt geneesmiddel dus maar eerder een mengseltje om de symptomen te verlichten. In 1884 komt de medische wetenschap met een werkzaam vaccin op de markt.
Riolering
Het vervuilde drinkwater uit de gemeenschappelijke waterpompen en het ontbreken van riolering zijn de voornaamste oorzaken. Op zijn best hebben huizen een gemetselde beerput waarvan het vocht weglekt en het pompwater vervuilt. De meeste stedelingen doen ‘het’ op een emmertje dat ze in de gracht of goot leeggooien. De gemeente vindt het lange tijd niet haar taak om riolering oftewel een ‘smeerpijp’ aan te leggen.
Door de medische wetenschap wordt uiteindelijk niet alleen een afdoend medicijn uitgevonden, maar ook het verband aangetoond tussen de slechte hygiëne en cholera. Hierdoor raken overheden meer en meer wel doordrongen van de noodzaak van riolering en waterleidingen.
Cholera bestaat nog steeds, maar het is inmiddels een importziekte. In Nederland komt het nauwelijks meer voor. De zoveelste epidemie die overwonnen is. Zo zit er zelfs in ’t saaiste potje van het Nederlands Openluchtmuseum een groot en actueel verhaal.
Hans Piena
Conservator werken