De aantrekkingskracht van de kermis
Door de coronacrisis vervielen in 2020 veel feestelijke evenementen, zoals festivals, vrijmarkten en kermissen. Hoe was dat voor jou?
Bijna 200 jaar geleden gebeurde hetzelfde. Toen werden paardrijwedstrijden en kermissen in bijvoorbeeld Gouda, Zwolle, Sneek en heel Noord-Holland verboden vanwege de uitbraak van de besmettelijke ziekte cholera. Gelukkig kon iedereen een jaar later weer volop genieten van de kermis.
De populariteit van de kermis blijkt uit de vele tientallen volksprenten met kermis als onderwerp in de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum. De kermis was eeuwenlang een jaarlijks evenement in steden en dorpen waar vrijwel iedereen naar uitkijkt. In sommige steden is het zelfs tweemaal per jaar feest. Kermisklanten spaarden soms maanden om voldoende centen te hebben voor een vermakelijke dag.
Hoe groter de plaats en hoe meer publiek, hoe uitgebreider een kermis kon zijn.
Werknemers kregen soms een kermisfooi van hun werkgever, zoals mensen nu vakantiegeld ontvangen. Kinderen konden met een mooi geschreven brief hun grootouders en ouders vragen om kermisgeld, als beloning voor hun schrijfvaardigheid. Zo vroeg in 1781 een meisje in prachtig schoonschrift haar ‘beminde vader en moeder’ om geld voor (ten minste) een kermiskoek. Wie zou zo’n mooie brief niet belonen?
Hoe groter de plaats en hoe meer publiek, hoe uitgebreider een kermis kon zijn. Tot ongeveer 1900 was de kermis een soort jaarmarkt, theater en circus in een: kramen van kooplieden van luxegoederen, eten, drank, spellen, rondreizende straattheatermakers, muzikanten, goochelaars, mensen met een bijzonder, onalledaags uiterlijk en geregeld ook getemde dieren.
Mensen trokken hun mooiste kleren aan, om indruk te maken op anderen of wellicht zelfs een huwelijkspartner te interesseren.
Ook technische hoogstandjes en andere noviteiten werden vlot vertaald naar publieksvermaak en trots vertoond op kermissen, zoals reizende bioscopen. Een kijkkast met een kermis in miniatuur laat prachtig zien hoe levendig de kermis was, met allerhande artiesten en een gevarieerd publiek. Er zijn een poppenkast, toneel, een violist en een gedresseerde beer. Van alle kanten komen mensen op de dorpskermis af. Een man en vrouw dansen en, wat afgezonderd, zien we een vrijend paar.
Kermissen zijn al honderden jaren ontmoetingsplekken bij uitstek. Jong en oud, arm en rijk kwamen naar de kermis, uit de eigen plaats en uit omliggende dorpen. Mensen trokken hun mooiste kleren aan, om indruk te maken op anderen of wellicht zelfs een huwelijkspartner te interesseren.
Al dit feestelijks had ook schaduwkanten, waar vooral in de negentiende eeuw steeds meer kritiek op was. Er zouden te veel drankmisbruik, gewelddadigheid en seksuele uitspattingen plaatsvinden. Soms werden de jaarkermissen daarom zelfs helemaal afgeschaft. Sommige attracties werden ongewenst verklaard, zoals in Leiden, waar rond 1835 waarzeggers en gokspellen verboden werden. Iedereen die een plaats op de kermis wilde, moest overigens officieel om toestemming vragen en marktgeld betalen.
Er wordt geflirt en gezoend, onder het genot van soms net te veel bier.
Al jong werden kinderen voorbereid op deze schaduwkanten van de kermis, zoals een mooie volksprent over de boeren- of dorpskermis illustreert. Bovenaan staat het doel van de prent: ‘vermaak der jeugd en leerzaam tijdverdrijf’. Op acht afbeeldingen zien we een zanger, een violist die dansmuziek speelt, alcohol, koekhakken, een kwakzalver en een draaimolen. Onder iedere afbeelding staat een bijbehorend tweeregelig rijm. Subtiel wordt duidelijk dat de kermisdokter niet te vertrouwen is en dat rond kermissen dronkenschap en seksuele losbandigheid voorkomen. De laatste tekst onthult de belangrijkste boodschap: ‘Als de kermis is verdwenen heeft ‘de blijdschap ook de krak’. Handelaars en kermismensen trekken verder; de kermisgasten zijn ‘leeg van zak’. Kortom, op de kermis gaat het om geld verdienen en geld uitgeven. Kermisvreugde is volgens de maker slechts van korte duur.
Opvoedkundige prenten zoals die van de boerenkermis ten spijt, is de kermis anno 2020 nog altijd een populair festijn. Euro’s worden er uitgeruild tegen lekkernijen, gokspellen en de beleving van technologisch hoogstaande, duizelingwekkende attracties. Er wordt geflirt en gezoend, onder het genot van soms net te veel bier. Ieder jaar kijken velen er weer naar uit, want de magie van de kermis blijft.
Inge Schriemer
Conservator Ontwikkeling, Zingeving en Ontspanning