Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem

U moet Javascript inschakelen om deze website te bezoeken.

Aaltje, de volmaakte en zuinige keukenmeid

Kookboeken bestaan al eeuwen. In 1514 verschijnt het eerste Nederlandstalige kookboek, getiteld ‘Een notabel boecxken van cokeryen’. Tot in de zeventiende eeuw zijn kookboeken bestemd voor de hogere klassen en beroepskoks. In de loop van de achttiende eeuw verschijnen er goedkope edities voor het huispersoneel en de keukenmeiden. Voorwaarde is natuurlijk wel dat de gebruiker kan lezen. In de eeuw daarna wordt de voedingsleer ontwikkeld en onderwezen. Hieruit blijkt dat er belang wordt gehecht aan goede voeding, ook voor de arbeidersklasse. Oude kookboeken bieden daarnaast inzicht in eetgewoonten en conserveringsmethoden uit de tijd vóór er ijskasten, diepvriezers en kasgroenten zijn. Diverse kookboeken zijn echte bestsellers, zoals ‘Aaltje’, dat achttien keer is herdrukt.

Aaltje

‘Aaltje, de volmaakte en zuinige keukenmeid’. Dit in 1803 verschenen kookboek is speciaal bedoeld ‘…voor koks, keukenmeiden en huisvrouwen.' Door dit boek leren ze op een makkelijke en goedkope manier het braden, koken, stoven, inleggen, konfijten, drogen en bereiden van sauzen, baksels, geleien en crèmes. In de 'voorrede' verklaart de schrijfster als keukenmeid ‘veertig jaaren lang het opzicht over verscheidene keukens’ gehad te hebben. De opgedane kennis wil zij ‘broederlyk’ delen in dit op haar kosten gedrukte kookboekje. De andere keukenmeidenkookboeken ‘verhandelen verscheidene duure spyzen, geschikt voor lieden van aanzien en vermogen’, maar zij zal de burgerlijke, zuinige keuken propageren. In het boek zijn allerlei recepten te vinden, waaronder die voor het bereiden van een ragout van kalfshersenen, het maken van ‘hoeren-koekjes’ en het gebruiken van huis-tuin-en-keukenmiddelen voor het verlichten van oogkwalen. Het Nederlands Openluchtmuseum bezit een exemplaar uit 1862.

Andere bekende kookboeken

In de zestiende eeuw laat Carolus Battus zijn ‘Eenen schonen ende excellenten coc-boec’ verschijnen, dat zeven keer herdrukt is. Ruim een halve eeuw later geeft de Amsterdamse uitgever Doornick ‘De verstandige kock’ uit. In de loop van negentiende eeuw worden de kook- en huishoudscholen opgericht. In 1910 stelt lerares Cornelia Wannée op verzoek van haar (oud-)leerlingen een kookboek met ruim achthonderd recepten samen. Ongeveer tien jaar later zijn er al meer dan veertigduizend exemplaren verkocht. De 'Wannée' wordt een begrip. Van dit kookboek verschijnen meer dan dertig herdrukken. In totaal zijn er meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Maar het blijft niet bij de ‘Wannée’. In de loop van de twintigste eeuw komen er steeds meer kookboeken op de markt. Die worden uitgegeven door bedrijven (Maggi, Verkade), huishoudscholen, omroepverenigingen (VARA, AVRO) en damesbladen (Margriet, Libelle). Ook in kranten staan dagelijks recepten. Tijdens perioden van schaarste, zoals in de Eerste en Tweede Wereldoorlog, verschijnen kookboeken met recepten die surrogaten bevatten. Soms geven voedingsfabrikanten kookboeken met recepten uit waarin hun eigen producten als onmisbare ingrediënten worden gepropageerd. Met uitzondering van het oorspronkelijke boek van Battus zijn in de bibliotheek van het Openluchtmuseum voorbeelden van deze kookboeken aanwezig.

Kookboeken in het museum

Naast recepten bevat een kookboek ook informatie over het gebruik van huishoudelijke apparaten, definities of omschrijvingen van bereidingstechnieken en gewichtstabellen. Hierdoor verschaffen de kookboeken waardevolle contextinformatie over keukenapparaten die in de museale collectie aanwezig zijn. In de bibliotheek en documentaire collecties van het museum bevinden zich momenteel 194 kookboeken, waaronder handschriften uit 1800, 1850 en 1914. De collectie kookboeken bevat publicaties over de algemene Nederlandse keuken en typische streekgerechten. Daarnaast zijn in de bibliotheek 138 boeken aanwezig over allerlei aspecten van voeding en voedingsmiddelen, maaltijden en het inmaken, wecken en drogen van voedsel.

Herms Lunenborg
Oud-bibliothecaris